28.9.09

Un niedo de palomo en casa mía.

O piso mío tiene una terrazeta an que combiben en pazifico caos a labadora, a caldera de l'augua calién, as bombonas de butano, l'aparato d'aire condizionau y, antimás, un puyal de trastes (bel pote de pintura ixeca, un pozal biello, una gayola de cuan teneba paixaricos...) que asperan cada día que s'esbielle l'amnistía que los salba d'ir ta la basura y que mientres asperan a sentenzia final (si ye que nunca i plega) descansan en un repalmar, a más gran parti de o cual ye practicamén inaczesible ta yo si no m'aduyo con un palo d'escoba.

Ista tardi, cuan tornaba ta casa, un bezino m'ha dito: "Tiens una parella de palomos que t'están fendo niedo en una caixeta que tiens debaixo de l'aparato de l'aire condizionau, mira-te, porque ya be d'estar meyo acabau". Dimpués ha adibiu, con una inasperada miqueta de sensibilidá ecolochica: "Si beyes que ya han poniu, dixa-los estar... pobrez". Y sí, he puyau ta casa y decamín he descubierto una zesteta berde an que teneba -olbidadas de tot- bellas pocas pinzas de tender a ropa. Y astí yera o niedo y, bien se bale, sin güego denguno... Asinas que, por más que m'ha feito duelo, he retirau a zesteta con o niedo. No dixo de preguntar-me qué sentirá o palomo cuan descubra que ya no i ye o que tanto treballo l'ha debiu costar fer.

O mío bezino m'ha dau atra lizión d'ornitolochía, y m'ha dito que ye o palomo masto o que mira una localizazión plazible ta criar, y que cuan le pareix que l'ha trobada, a fembra pone dos unicos güegos. Qué le pasará a o pobre palomo? ¿Lo refusará agora la fembra? ¿Abrá de meter-se a fer-ne atro nuebo ascape? Pobrichón, ya m'ha feito duelo, ya... pero ye que faltan pocos días ta que acabe setiembre y prous días ta que encheguen a calefazión zentral, y malas que biengan os primers fríos, abré d'enchegar bel rato a bomba de calor, y no ye cuestión de saber que chusto debaixo de a salida de l'aire de a bomba i hai un par de pollez de palomo aterrorizaus por o rudio de l'aparatuzio aquel... porque m'estimaría más chelar-me que no cargar con ixe no tan lichero peso.

23.9.09

Senadors, animals y tradizions populars.

Grazias a os nuestros senadors por preserbar istas y atras polidas tradizions populars.

Informa El País de que o Senau ha bulcau una mozión d'ERC contra as "fiestas populars" an que se maltrata animals. A mozión pediba que se modificase una orden ministerial de 2006 que proibiba as fiestas an que se maltratase bel animal, pero curiosamén nomás proibiba "fiestas" de nueba creyazión, no pas as que ya esistiban d'antes (que ye una forma incheniosa de pasar-se por a botonera ixo de DURA LEX SED LEX). Bai, que o conzello de Bubierca, metamos por caso, no puede dezidir abentar una craba dende o campanal, pero os lugars an que tradizionalmén s'ha conserbau iste poliu costumbre pueden seguir fendo-lo sin cudiau y disfrutando antimás de bellas preferenzias ta recullir subenzions de l'Estau y fer promozión en o estranchero.

O caso ye que PP y PSOE han botau chuntos contra toz os demás (toz sabemos que en as grans cuestions siempre i son d'acuerdo) ta que a orden ministerial no tenese efeutos retroautibos, y que qui lo tienga por costumbre puede seguir fendo o bestia con os animals, que pa ixo somos nusatros os animals razionals y, ta caramuello, os amos de a creyazión...

Contino, un bideo con a grabazión de a zaguera edizión d'ixe poliu costumbre -que tanto goi fa a os senadors de o PSOE y o PP- que ye o toro de Tordesillas. Yo no he gosau beyer-lo.

20.9.09

Os seis países d'Iberia.


Leigo en El País un articlo sobre a campaña eleutoral portuguesa y a importanzia que i tienen as relazions con a bezina España. No ye a primera begada que iste diario comenta en os zaguers tiempos a posibilidá d'una "unión iberica", con l'asoziazión d'España y Portugal; fa pocos meses, o diario español replegaba la opinión de no sé quí sobre ixa posibilidá que, en o preto de a crisis, eba ganau adeptos en o país atlantico. Cuento que o nazionalismo español siempre ha teniu á Portugal como oportunidá mitica d'ampliazión enta l'ueste peninsular, y como suenio mitico ye remerau de cabo cuan, talmén ta curar feridas (más bien rasmiazos) como a de o referéndum independentista d'Arenys de Munt.

A yo, trampis. O que sí m'ha trucau l'atenzión ha estau un troz de l'articlo, que cuaterno contino:

Hace diez años, Antonio José Saraiva, ex director de Espresso, semanario de referencia, escribió un artículo polémico en el que señalaba como inevitable el proceso de integración peninsular, y vaticinaba que Portugal acabaría por transformarse en la sexta región de España "junto a Castilla, Cataluña, País Vasco, Galicia y Andalucía".

Tiengo a sensazión de que iste siñor Saraiva no teneba más intenzión que probocar, pero ye prou sintomatico que s'olbidase d'uno de os biellos reinos istoricos d'iste arguellau pelello de toro. Si bel cronista meyebal europeu leyese o listau de seis nazions ibericas, se sorprendería prou de no trobar-ie o reino d'Aragón, y sí Andaluzía, por eixemplo. ¿Cuestión d'ignoranzia, u refleixo de a reyalidá? ¿Aragón ye morindo como identidá, tornando-se una mera delimitazión alministratiba castellana, como ha beniu estando dende o sieglo XVII?

En istos tiempos de referéndums independentistas en Cataluña, tamién nusatros os aragoneses podríanos refrendar a reyalidá, y fer una consulta ta que Aragón, definitibamén, pase a estar una nueba probinzia de Castilla y León, u mesmo de La Rioja. ¿Quí será a primera localidá que gose fer-lo?

1.9.09

Zenisas de o berano.


Berano de grans inzendios y grans desirias. San Gregorio. Aliaga. Pinos, chinibros y sabinas ardendo entre restos de proyectils y atros caros chuguetes militars. Protestas y queixas silenziadas decamín. Muita calor y poca plebia. A eñemanía ixa, exibindo más banderas españolas en Zaragoza (dimpués dizen de os bascos y os catalans…). Inzendios y talas. Atra begada nos benden que o progreso (o trambía) prezisa que dispareixcan de a capital aragonesa os árbols. Adiós azipreses de Isabel a Catolica. Adiós, polida arquiteutura bechetal que puya ta o zielo en zenturias y en un basibiens chaze estronchicada por tierra. Ixo sí, con nocturnidá y cuasi a amagatons, ta minimizar protestas ziudadanas (como si no en fuesen prou minimas ya…). Atro berano de tortura taurina, en Uesca, prosimamén en Balbastro, en atras chicotas localidaz aragonesas an que toros y baquillas se combierten en o chuego y dibertimento de a pior de as bestias. Bel nino muerto en uno d’ixos “espeutaclos” y aquí no ha pasau cosa. Menos muertos en as carreteras, pero o numero d’animals que mueren esclafaus baixo as nuestras ruedas no baixa. Chabalins, rabosas, cochos, gatolins y paixaricos escachaus. Berano d’un montañero balién que morió leixos, a más de seis mil metros d’altaria, penchau en un paretón de chelo. Con una garra y una maneca trencadas. Y un fogonet y cuatro latetas por si sobrebibiba. Berano de os baliens que arriesgón a bida d’ellos por ir-ie a rescatar-lo, y abión de prener a dezisión más difízil: tornar sin Óscar. Tanimientres, en a tele, as que sí tornan son as rufiertas de o corazón con Belén Esteban y demás furrufalla telebisiba. A os ninos (y a las ninas) no se les puede dar en o cole una aspirina, pero pueden albortar sin ni an dezir-les-ne a os suyos pais. Sigue a crisis y l’ature, y nos inoculan o birus de o miedo (en iste caso, a la gripe A). Millons de bacunas feitas ascape ta una soziedá inmunizada debán de os millons de personas que mueren en Africa y Asia por enfermedaz acotoladas en Europa fa años grazias a bacunas que no se benden a os países pobres porque as farmazeuticas no en sacan estiella…

Uno de setiembre: atro berano ha ardiu y se desfá en zenisas.

25.6.09

Sarrate: chelaus, chelats y helados.

Fa unos pocos años, indo a treballar, conduziba yo chusto dezaga d'una chicota furgoneta blanca. Iba espisguardau, encara no despierto de tot, con l'autibidá zerebral minima ta no tener un aczidén de trafico entre o curto recorriu entre casa mía y o treballo. En un semaforo, abié tiempo de mirar-me fito fito o logotipo trilingüe que llebaba a furgoneta en a puerta de dezaga: chelats, chelaus, helados Sarrate. No me lo podeba creyer! Una empresa d'Alcampell fendo serbir as tres luengas d'Aragón!

Güe m'he tornau a trobar con Chelats Sarrate en o Diario del Altoaragón. O direutor d'ista empresa lliterana ha denunziau publicamén que a inesistenzia d'una lei de luengas d'Aragón perchudica iniziatibas empresarials como a suya, por o tema de l'etiquetau, que no puede fer-se monolingüe en una fabla que no siga o castellano.

Bai, ya m'acontentaría yo con que bella empresa altoaragonesa s'animase a etiquetar os suyos productos en aragonés, amás d'en castellano. Pero agora nomás m'acuerdo de l'Anís de Colungo, que fa etiquetau bilingüe, en aragonés y castellano. No sé si atros productos "locals" (soi pensando en as galletas Chesitas, en as carnicas ribagorzanas, etc.) han pensau nunca en etiquetar tamién en aragonés, pero cuento que no.

A lo menos, sí que n'hai empresas que, sin fer etiquetau bilingüe, s'animan a meter nombres en aragonés ta os suyos productos u negozios. Soi pensando en os binos Mingua, Petret u Mesache, en botigas de Balbastro como Ninona, Clarión u la ya dispareixida Chinebro... No ye por fer de menos istas iniziatibas, pero ye más importán un etiquetau bilingüe (refleixando que as dos fablas etiquetadas son a o mesmo nibel) que un nombre aragonés "decorando" una etiqueta feita de tot en castellano...

14.6.09

Fútbol y misils.


En o preto d'ista crisis economica, os meyos de comunicazión han reculliu dos informazions que me fan perder a fe en o sistema que nos gobierna. En primer puesto, Cristiano Ronaldo. O Real Madrid, fiau por os mesmos bancos que o gubierno español ha abiu de subenzionar, l'ha achustau por bels 94 millons d'euros. O zagal se'n ha gastau ya bels 20.000 € en una sola nuei, zelebrando-lo con ixa intelectual tan conoixida por a suya filantropía, Paris Hilton.

En segundo puesto, a notizia replegada por o diario El País en a suya edizión dichital de o domingo 14 de chunio: o exerzito español (que igual te fa d'ONG en Kosobo que d'omenaches a la bandera española en Zaragoza) ye aprendendo a chugar con unos misils que le compró o gubierno español en 2005, cada uno de os cuals costaba 950.000 €. O Estau le'n compró 46 (y dos d'estrena, ta poder chugar a fer maniobras en tierra), pero ye agora, dimpués d'adaptar os misils a os F-18 de o exerzito, cuan han aprendiu a tirar-ne. Como en Europa no i hai garra campo de tiro que tienga as condizions que calen ta ixa mena de chuegos militars, o Ministerio de Defensa ha teniu que logar un campo de tiro en Surafrica, pagando a modica cantidá de 640.000 €, a os que caldría adibir o coste de desplazar-ie dende España 70 militars y barios abions, en una operazión conoixida como Cruz del desierto.

7.6.09

Zena de cabo de curso en Purnas.

O pasau biernes 5 de chunio se fizo a zena de cabo de curso de l'Asoziazión Purnas. Como cada año, alumnos y alumnas de o curso d'aragonés y miembros de Purnas se chuntan ta despedir o curso. Iste año, a zena fue en o chino (u asiatico) de l'abenida de a Zinca, en a capital semontanesa. O curso d'aragonés encomenzó en otubre, y remató a finals de mayo. Como cuasi toz os años, o curso s'ha feito en un aula de a UNED, grazias a la colaborazión de o Conzello de Balbastro y de a Comarca d'o Semontano. Uno de os aspeutos más positibos de o curso ye a prozedenzia prou bariada de os alumnos: en hai de Sobrarbe, de l'Alta y a Baixa Ribagorza, A Fueba, o Semontano... Y toz se fan contentos de tener un espazio en Balbastro an que poder charrar l'aragonés que ya conoixeban u an que poder aprender-lo, bibindo a riqueza de as bariedaz bibas de o idioma dende a conzienzia de que son parti d'una mesma comunidá lingüistica: l'aragonesa.




3.6.09

Presentazión de Cuentos de la lluna en mingua.

Ayer se presentó en a librería Valentina Cáncer de Balbastro Cuentos de la lluna en mingua, una colezión d'onze relatos curtos d'Elena Chazal escritos en aragonés baixorribagorzano.

Elena Chazal, naixida d'Estadilla, ye autora tamién de a nobela Lo que mai no s'olbida (Xordica, 2005, con reedizión en 2006) y de relatos curtos como Ixa pena que afoga (Premio Cleto Torrodellas, 2003). Tamién ha obteniu bels premios de poesía. Si querez más informazión sobre l'autora y sobre a suya obra, punchaz aquí.

26.5.09

Samira no se'n adubiba.

Teneba prisa por naixer, y a Samira no l'importó brenca ra precariedá de l'asistenzia sanitaria en a comarca de Sobrarbe. A ninona no dio lugar a que l'ambulanzia de L'Aínsa que o domingo 24 de mayo llebaba a la suya mai ta o Espital de Balbastro podese arribar-ie a tiempo. Beyendo lo amanada que yera a librar Fatna Rouja (mai de a criatura), o medico y a infermera de L'Aínsa, que iban en l'ambulanzia, dezidión d'asistir a la muller en a marguin de a carretera A-120, chunto a Mipanas, an que naixió Samira. Una UME (unidá medicalizada d'emerchenzia) que tenió que benir de propio dende Monzón llebó finalmén a la nina y a la mai ta o Espital de Balbastro, an que quedón ingresadas en perfeuto estau de salú.

En Sobrarbe s'han feito contentos con a notizia, pero denunzian que cada bez que o medico de guardia ha de trasladar-se-ne por bella urchenzia, o zentro de salú de L'Aínsa se queda sin personal medico. Por ixo, demandan que puye o numero de medicos en ixe zentro u que bi aiga una uvi móbil que dé serbizio a las redoladas de Sobrarbe y Ribagorza.

Omenache militar a la bandera española
(debán de as barbas de Chuan de Lanuza).

O pasau domingo 24 de mayo, o exerzito español fizo un sentiu omenache a la bandera española en a Plaza d'Aragón, a os piez de o molimento a o Chustizia. Os prinzipals meyos de comunicazión aragoneses han replegau con delera y emozión as parolas de o cheneral Juan Pinto, qui dizió que a bandera española "simboliza la unión y la integridad de la Patria, y no hay mejor lugar para colocarla que este, en el corazón de la ciudad y rodeada de las banderas de todas las comunidades autonómicas (sic)". Dimpués de o emotibo acto, an que partizipón 130 soldaus d'ixa gran ONG que ye -y siempre ha estau- o exerzito español, bi abió un breu desfile dica la Ilesia de Santa Engrazia. No se sabe si bi abió misa u no, pero ye de dar que sí. Si querez partizipar de a entrañable empatía de os meyos de comunicazión aragoneses enta iste acto, nomás tenez que punchar aquí, u aquí. Bien se bale que en iste país (perdón, comunidá "autonomica") tenemos periodistas neutrals y brenca politizaus...

23.5.09

Presentazión de Como as falzillas en Balbastro.

O pasau chuebes 21 de mayo, a las 20:00, se presentó en o Zentro de congresos y esposizions de Balbastro o libro Como as falzillas, a primera nobela de Chesús de Mostolay, autor de títols como Alcordanzas de San Pelegrín, El aragonés en el Somontano de Barbastro y El aragonés de la Galliguera, en un acto con prou chen (muita benida d'Adagüesca, localidá natal de l'autor) y con a presenzia de Santiago Lisa, conzellero de cultura de a capital semontanesa.

Francho Nagore, de o Consello d'a fabla aragonesa, charró (en aragonés) sobre a nobela y o suyo autor. Dizió que ista primera nobela de Chesús de Mostolay ye en o bayo de A Lueca, tanto por o suyo conteniu autobiografico como por o suyo lenguache popular y semontanés.

Dimpués, Chesús de Mostolay -qui s'endrezó a o publico en castellano- esplicó bellas claus sobre a nobela y sobre o suyo protagonista, dende a suya nineza en Bortera (un lugar imachinario en o semontano de Sierra Guara) dica os zaguers años de o sieglo XX.

19.5.09

Presentazión d'un nuebo libro en aragonés.


O chuebes 21 de mayo, a las 20:00, se ferá en o Zentro de congresos y esposizions de Balbastro a presentazión de o zaguer libro de Chesús de Mostolay, Como as falzillas, nobela ambientada en o Semontano. En l'acto tamién i partizipará Francho Nagore, de o Consello d'a Fabla Aragonesa.

L'autor, natural d'Adagüesca, ye prou conoixiu por El aragonés en el Somontano de Barbastro (2007), una obra lesicografica de referenzia ta la bariedá semontanesa y ta l'aragonés en cheneral. Ye tamién autor de o libro Acordanzas de San Pelegrín (2001) y d'un treballo sobre l'aragonés de A Galliguera.

18.5.09

Atros significaus semontaneses de os berbos pagar y surtir.


Fa unos días, en clase, le pregunta un alumno a otro: "A cómo t'ha pagau l'azeite?" Y la otro le contesta: "Un 18". Y atro dize: "pos a yo, un 20". Y yo: "Pero qué deziz? Quí tos ha pagau lo qué?" Os míos alumnos, con pazienzia de mayestro, m'esplicón que o berbo pagar, en o Semontano, amás de o significau más conoixiu, en tiene otro, tamién prou popular, como sinonimo de rendir. Que l'azeite te pague a un 20 (por zien) significa que por cada 100 kilos d'olibas, quitas 20 l. d'azeite. As ugas pagan más, porque te pagan un 80 (por zien), ye dezir, que por cada 100 kilos d'uga, quitas 80 l. de bino. Si una zepa ye mui productiba, se puede dezir que "paga muito". ¿Conoixébaz iste uso de pagar? ¿Se conoixe en atras zonas? Ya me direz.

Pasa igual con o berbo surtir. A una alumna le sintié dezir "yera friyendo-se un güego y l'ha surtiu l'azeite". Le pregunté que de qué coda le "surtiba" l'azeite, y toz os alumnos se me mirón fito fito, como si en cuenta d'estar profe d'aragonés fuese marziano. "Ombre -me dizión-, en ixe contesto surtir ye 'salpicar', 'saltar'". Atro alumno, de Mundot, apuntó que en o suyo lugar se feba serbir ta ixe mesmo significau o berbo recutir. Ye o que tiene tener un profe d'aragonés que aprende más que no amuestra...

Encara he de mirar-me os dos berbos en os dizionarios chenerals y en os bocabularios de a zona, ta saber si istas azepzions yeran ya replegadas u no. En o bocabulario de Mostolay, a terzera azepzión de pagar ye "dar el fruto los árboles". Cualsiquier atra informazión será biemplegada. Cuánto nos en queda encara por estudiar ista fabla nuestra!

17.5.09

Relampandinga, relampandinga... fe como febas!


O lunes pasau yéranos en clase d'aragonés en Balbastro. Tardi de tronada yera, o zielo s'eba iu escurezendo, y menazaba con pretar a pleber. A metá clase, bídenos un lampo que alumbró como un eslambío a clase. Benito, que bibe en Balbastro pero ye de Lezina, blincó: "Relampandinga, relampandinga, fe como febas!". Le pidié que m'esplicase ixo que eba dito, y me rezentó que cuan yera chobenacho y biyeban lampos en o zielo, os zagals pronunziaban ixas parolas con una mezcla de miedo y d'atrazión, como querendo que o fenomeno se repetise.

Tomás, atro alumno, que ye d'un lugar de A Fueba y tamién bibe en Balbastro, nos rezentó una falorieta an que apareixeba la mesma frase, pero en atro contesto bien diferén: una tardi de tronada, una rabosa yera comendo zerollas, pero yera escuro y no i beyeba brenca; a rabosa bido un lampo, que alumbró as zerollas. A rabosa dizió: "relampandinga, relampandinga... fe como febas!". Pero ista bez... o rayo le cayó en a coda!

Apunté tot isto en un papelot, remató a clase, y cuan me'n tornaba enta Monzón (eba pasau ya la tronada) pensaba que igual prezisamos actualizar o esconchuro ta poder dezir-le a la fabla nuestra: "aragonés, aragonés... fe como febas". Pero sin que dengún rayo nos caiga en a coda!

Cuentachén