16.8.11

A "fabla" y os ninos que mueren de fambre en Somalia.


O verano va transcurrindo pando como lo mar quan no tiene aire u bisa que lo empente enta la placha. Y como vivimos en tierra sin mar, uno, que de o meyo acuatico no'n ye mica, se humilla y se'n va ta la piscina. Me pillé Chuan Galé (O cuaderno de tapas royas), de Chusé I. Navarro, un libro que habría d'estar de lectura obligatoria ta totz os lectors d'aragonés, como toda la obra d'ixe escritor. En reyalidat ya me l'heba leyiu, y ye que más que leyer, o que más goi me fa ye releyer libros y poemas ya leyius: siempre se i troba cosas nuevas quan i tornamos dimpués d'anyos).

Dimpués de gustar laminerament bells cabos de o libro (o 14 y o 24 en son de os míos favoritos), pillo lo Heraldo y me meto a leyer. Bi habió un articlo que, por o títol suyo, me trucó l'atención: "El fin del mundo". M'estaba pareixendo un articlo fresco, una mica surreyalista, divertiu, diferent, somarda. Quasi a la fin de l'articlo m'escunzo con o nuestro quiesto Humberto Vadillo. Ve-te-me a cita literal, ta que dimpués no digatz que m'invento as cosas:

"(...) y leo que la CHA tilda de reaccionario, sectario, ultraconservador y vocero de la ultraderecha a un tal Humberto, porque ha dicho no sé cuántas barbaridades, que si los artistas son unos titiriteros y que si recela de las Autonomías, y yo me asusto porque los titiriteros me entusiasman y más que recelar creo que las Autonomías son un dislate, porque no hay presupuesto que las aguante, ni conciencia ética que las soporte (...)".

Jolio, no ye mica mal ixa confesión como articlo intrascendent de verano... Pero l'autor seguiba:

"(...) y que me duele más que miles de niños mueran de hambre en Somalia que si aquí hablamos o no fabla."

Vai, nino! ¿De qué coda? ¿Qué tendrá que veyer la uno con la otro? U sía, ¿que son dos cosas excluyents? No sé, ye verdat que o tono de l'articlo ye muit somarda en conchunto y no pareixeba tener guaires pretensions, pero ¿caleba fer embefia de l'aragonés tamién pa ixo, acomparando-lo con bella cosa tan seria como a fambre en Somalia? ¿En serio? ¿Ye atro sinyal de a fin de o mundo? De revés: ye a preba de que bi ha cosas que nunca cambean, y una d'ixas cosas ye que, ta bell-unos, l'aragonés (u fabla como despectivament le dicen ellos) ye l'obchetibo ta o que arrullar os suyos dardos. Pero de cabo quan, bell dardo se les torna como boomerang, porque acomparar o duelo que fa veyer morir de fambre a os ninos de Somalia, con si se charra aragonés u no, ye una ostentosa contrimuestra de que bi ha chent que tiene muit muit mala folla.

9.8.11

Parolas toxicas.


O primer títol que se m'heba ocurriu ta ista entrada yera "Chent toxica", pero dimpués he pensau que ixe enunciau teneba la mesma toxicidat que viengo a criticar en istas linias. Y ye que totz, por o feito d'estar sers humanos, producimos, en más gran u más chicota mida, y de traza más u menos involuntaria, toxinas capables d'enverenar os nuestros discursos y, o que ye pior, os nuestros suenios.

Dende que entré en a movida de l'aragonés, me sorprendió muito a mala relación personal entre chent que, manimenos, pareixeban compartir un obchetibo común y, por qué no reconoixer-lo, de no guaire fácil consecución: a supervivencia d'una fabla como a nuestra, tant chicota y tant ridiculizada dende posicions oficials (remeremos mesmament os escritos de o nuevo Director Cheneral de Cultura d'Aragón, Humberto Vadillo). Ixos enfrontinamientos personals se traduciban, obviament, en malas relacions asociativas. Remero (quasi con nostalchia, fablo de fa muitos muitos anyos) os recelos entre ligallers y nogaraires, y entre o Consello y a resta d'asociacions, y entre as asociacions y os profesors de filolochía de a Universidat de Zaragoza (istos zaguers recelos, sin brenca de nostalchia, entre atras cosas porque son de plena actualidat).

Ista mena de cainismo, no pas exclusivo pero sí endemico en o movimiento de l'aragonés, tiene o suyo orichen en discursos toxicos que enverenan periglosament as auguas ya prou foscas d'ista badineta de reivindicación lingüistica que ye l'asociacionismo de l'aragonés, un chicot oasis en meyo d'una deserción lingüistica cheneralizada.

Ista qüestión en daría pa escribir un libro, un tratau sobre a mediocridat humana, y de cómo tant poca chent podió creyar tantas y tant irreconciliables faccions, premios literarios, propuestas ortograficas propias, etc. Tot un molimento a l'autodestrucción. Pero por agora nomás voi a charrar de os zaguers eixemplos con que m'he escunzau:.

1) edición de as obras de Cleto Torrodellas feita por Xavier Tomás y Chusé Raúl Usón. En a introducción, escrita en un poliu ribagorzano estándar que fa servir a grafía de a SLA (que, como a de o 87, no foi servir pero respeto), os coautors, con enchaquia d'explicar o lexico de a obra de o poeta estadillano dicen isto: "El léxico de la obra de Cleto no representa denguna dificultat de comprensión pa un aragonesofono nativo (...). Si a un caso, se puede anotar bel matiz que afecta a la semántica, como é el caso de l'adjetivo espllatero, tan mal usau per tantos imitadors de l'aragonés. Cal traducir-se per visible, que no pas per cllaro, a fin d'evitar los penibles trafuques que aquels perpretan con esta voz". (Personalment, me pa que no guaires imitadors conoixébanos a parola espllatero, asinas que d'haber-se perpretau bell penible trafuque, habrá estau con a variant platero...).

¿Por qué ye tan difícil fer un comentario menos destructivo, menos toxico? ¿Por qué convertir una aportación semantica interesant en un insulto a otri? Pero diz que Dios castiga sin tocho, y chusto bellas pocas linias antis, os coautors interpretan como locución conchuntiva o que no ye que una conchunción (con matiz causal/consecutivo) acompanyada d'un simple adverbio de tiempo: "Curioso é trobar-mos con a locucion conjuntiva que mestanto: Sí, Martín, descansa un rato/ que mestanto filaré ("Relacions al natural")". Podríanos fer lenya de l'árbol caito, pero totz, absolutament totz, cometemos (mesmo perpretamos) errors. Con tot y con ixo, a error no ye o trafuque gramatical (ye una fateza), a error ye fer servir o calificativo de "imitadors" ta ves-te-lo a saber quí (os neofabladors de l'aragonés, cuento). Pareixe que bi ha qui en tiene, d'autenticidat, y os demás, los imitamos (y malament!).

2. Revista Fuellas, numero 201-202, p. 11. Ye, ixo sí, un eixemplo muito más amable que l'anterior, o nivel de toxicidat ye quasi inexistent. Chusto Puyalto Sipán (un pseudonimo, creigo) ye fendo una recensión sobre a edición de 2011 de o programa "Luenga de fumo" de o Concello de Uesca. L'autor charra de o zaguer disco de Os Chotos (d'Embún), titulau Abril ye transparent, de o que diz: "o portaboz d'a colla esplicó que (...) ye un tetulo en as tres luengas d'Aragón: abril, en castellano; ye, en aragonés; transparent, en catalán. Ista estió, literalmén, a esplicazión que dio: ¡allora comprendiemos por qué escriben transparent en cuenta de trasparén!" Pareixe que a l'autor le feba miedo que a explicación fuese atra...

3. Revista Fuellas, numero 203. O texto de más gran toxicidat con que m'he trobau nunca en aragonés. Chesús de Mostolay sinya un escrito panfletario que fa vergüenya allena a qui lo leye. No voi a reproducir-ne ni un sinyalín, pero dixa en evidencia no so que a l'autor sino sobre tot a qui autoriza la suya publicación en Fuellas. No todas as opinions son respetables, ni muito menos publicables, sobre tot quan ye plena d'ataques furos cuentra personas y cuentra atras sensibilidatz de o "mundo" de l'aragonés. Cuento que a publicación d'iste panfleto no ye por casualidat, sobre tot porque no i amaneixe baixo lo lema "Opinión personal", como creigo remerar que sí meteba en atros articlos polemicos publicaus en a revista (nunca con a mala folla d'iste que nos ocupa). Si ixe articlo replega o sentir y a opinión de l'organo que lo publica (o Consello d'a Fabla Aragonesa) ye una muit mala noticia ta l'aragonés.

Quan bell día (si ye que nunca plega, asperemos que no) s'analice por qué murió l'aragonés, aspero que no den as culpas nomás a las administracions aragonesas, a os politicos u a os fabladors. Aspero que i metan bien claro, en un puesto bien espllatero, que os de l'aragonés fuemos prepotents, sectarios, somiciegos, y cainitas entre nusatros, y que con amigos asinas, a l'aragonés no le caleba tener enemigos (y ta forro bota, en teneba prous, como iste Vadillo).

Por ixo, cuentra la toxicidat, tolerancia: en o estau en que ye l'aragonés (que quasi ni ye), as diferents opcions morfosintacticas, lexicas u ortograficas, y mesmo los trafuques, han d'estar trataus con comprensión y tolerancia. Pero lo que ye inadmisible ye que una revista como Fuellas publique un escrito intoxicador de tot como lo referiu aquí. Porque o que s'escribe, escrito queda, y retrata.


19.7.11

Parolas viacheaderas (1): coscurina.


Mentiría si decise que m'acuerdo exactament de quán sintié a yaya decir coscurina, pero no me costaría guaire rechirar entre as terarainas de a memoria os nombres de belunas de as mullers a qui les ne adedicaba. Pero como yaya ye muerta, y probablement muitas d'ixas mullers tamién, millor dixar que todas descansen en paz y yo me meta a charrar de a parola en qüestión. Coscurina ye un calificativo con valor nominal y adchetival que yaya feba servir ta referir-se a bella muller. O significau exacto lo desconoixco, pero yera siempre peyorativo.

Rechirando por diccionarios, trobé a variant coscolina, que o DRAE replega (con localización en Méjico) como 'mujer descocada'. Me parixió curioso que una parola presuntament aragonesa fuese estada documentada en América (en bi ha bells eixemplos más). Siguié rechirando por diccionarios y trobé que Andolz replegaba ixa mesma variant coscolina con os siguients significaus: uno, más cheneral, 'bellota del coscojo' (acepción tamién replegada por Rohlfs e Iribarren) y atro, más localizau en a provincia de Zaragoza, como 'excremento de los niños de pañales' y 'estiércol procedente de los pozos negros'.

Interesant, no?

Pues a rechira en o DCECH de Coromines lo fizo encara más interesant: ve-te-me que o filologo catalán quaternó a voz coscolines con o significau de 'testículos' ta explicar a coscolina mejicana. Una muller descocada sería la que amostraba más coscolines de l'asperau, más "botons", que decimos en muitas zonas d'Aragón.

Ye imposible no pensar en a parola aragonesa coscollo (u coscolla) ta nombrar a la Quercus coccifera, y o derivau coscolina ta denominar a billota u glan d'ixe árbol u matizo. Tampoco no ye mica difícil pensar que ixa coscolina vienga segurament de a disimilación de *coscollina, igual como pasa con clavelina y clavellina (dende o catalán clavell). Con ixa acepción orichinal de 'fruito de o coscollo', a parola ye nomás aragonesa y navarra.

A resta d'acepcions podió surtir dimpués, quan a parola ixampló lo suyo campo semantico ta pasar a referir-se a las cagaletas (u os testiclos) d'un nino. Probablement, a parola, con ixas acepcions secundarias, y fendo parti d'un rechistro popular y humoristico, s'espardió por una parti de a cheografía espanyola y dende astí cruzó l'Atlantico ta Méjico. Con o tiempo, perdió vitalidat, y quedó localizada en a suya zona d'orichen (Aragón y Navarra) y, seguntes os diccionarios, tamién en Méjico. Desconoixco a vichencia de a parola en tierras mesoamericanas, pero seguindo lo suyo bayo por diferents repertorios lexicos, podemos conceder-le o títol honorifico de "parola viacheadera". Ye a primera que m'ha veniu ta la cabeza, pero no pas a unica.

Finalment, a evolución dende coscolina dica coscurina ye fácilment explicable por o trafuque de -r- y -l- intervocalicas en bellas parolas en o charrar popular de Morata y redolada. Tampoco no sé con seguridat si en Morata se conserva o significau orichinal de 'billota de o coscollo', pero yo no l'he sentiu nunca. Si en os vuestros lugars, quiestos lectors y lectoras, hetz sentiu nunca as formas aragonesas coscollo u coscolla, preguntatz a la chent quál ye o nombre de os suyos glans y si feban servir ixe nombre ta charrar (mal) de as mullers con más "botons".

9.5.11

As cardelinas no son royas.


Os Cardinals son o equipo de béisbol de St. Louis, y ye una de as (no guaires) cosas de a ciudat que fa sentir orgüellosos a os suyos habitants. A verdat ye que no heba pensau en l'orichen de o nombre, ni por qué apareixeba un paixariquet de plumas royiscas en o logo de o equipo. Dica que ahier, preguntando a una americana que qué paixarico yera o que cantaba en ixe momento, me dició "¿ixe royo? ye un cardinal, como l'equipo de béisbol nuestro". O nombre me fizo acordar-me de as cardelinas aragonesas, y de a etimolochía que proponeba Coromines, dende o latín vulgar CARDELIS, derivau de CARDUS, por a supuesta afición d'istos paixaricos por a simient d'ixa planta.

Se me feba raro, pero no imposible, que os cardinals americanos (y me refiero a os paixaricos, no a os chugadors de béisbol) tenesen o mesmo orichen etimolochico. Acabo de mirar-me en a wikipedia (que no sé si ye a millor fuent ta rechirar etimolochías, pero sí a que más a man tiengo agora mesmo) y diz que o nombre d'istos cardinals viene de as ropas royas que cubren a os cardenals catolicos. Dimpués m'he meso a chugarriar con as etimolochías, imachinando que a forma aragonesa cardelina no fuese que l'acorzamiento de *cardenalina, pero claro, as cardelinas no son royas. A pregunta que m'ocurre agora ye, ¿a os cardinals les farán goi as simients de os cardos? Porque igual, quí sabe, o nombre de a paixarico se nos lo copión os americanos a os aragoneses. Por qué no. En atra entrada de o blog, charraré de a historia (reconstruyida e hipotetica) d'una parola que creigo d'orichen aragonés y que cruzó l'Atlantico.

2.5.11

Chusticia u revancha.


Hue me preguntaba uno de os míos alumnos norteamericanos que qué me pareixeba la muerte d'Osama bin Laden, encara que, por estar estranchero, ixo no m'afectase. En primeras, l'he teniu que recordar que os Estaus Unius no son o unico país de o mundo que ha siu atacau por o terrorismo y que, charrando solament de terrorismo islamista, en Madrid teniemos os atentaus de l'11-M, de os quals no guaires norteamericanos han sentiu charrar. Tamién l'hese puesto recordar que a politica internacional norteamericana ha llevau a cabo actos terroristas quan l'ha pareixiu convenient, y que historicament respetar a legalidat internacional no ha estau una de as prioridatz de Washington. Pero por razons obvias no l'he feito.

No me fa duelo que haigan acabau con ixe perturbau, pero tampoco no me veigo capaz de fer-me contento y celebrar-lo como belunos (no guaires) han feito aquí. L'11-S fue demasiau terrible como ta fer fiesta hue con enchaquia de a muerte de Bin Laden. Tamién me pareixe terrible que totz ixos discursos sobre o imperio de a lei, o estau de dreito y todas ixas retolicas con as que os mainates mundials s'implen a boca no son que ixo, discursos sin conteniu, quan conviene. ¿Mereixeba Bin Laden un chuicio chusto? ¿Mereixeban os presos de Guantánamo ser torturaus ta obtener as informacions que han menau a la captura de o "public enemy number one" de as dos zagueras administracions norteamericanas? ¿Mereixe o pueblo norteamericano a infantilización a la que lo condena la suya televisión? En totz os canals y todas horas se i puede veyer as imachens de as ¿espontanias? concentracions de chent chilando "iu es ei! iu es ei!" en Times Square (Nueva York) u enfrent de a Casablanca (Washington). As entrevistas a familiars de fenecius en l'11-S, proclamando l'orgüellos de sentir-se americanos, se i suceden igualment. S'ha feito chusticia, diz que.

¿Por qué lo claman "chusticia" quan quieren decir "revancha"? No digo que no i haiga revanchas chustas, ni que a chusticia no pueda estar inchusta, pero ye important no trafucar os dos conceptos. Especialment, en un país que os suyos dirichents han estau expiertos en exportar inchusticia por tot. Sisquiera no totz en o mundo tiengan a mesma set de revancha que belunos aquí han mostrau, porque si ye asinas, no querría estar en a pelleta d'iste pueblo...

3.2.11

Remeranzas que fan olor.


No sé si ye que me voi fendo viello u qué, pero en zagueras me pasa una cosa que no sé cómo clamar... De crío ya me pasó bella vez, pero diferent. M'acuerdo d'un día que iba yo por Zaragoza con un amigo, y en pasar por una aturada de bus, oloré una vafarada d'una colonia que no heba olorau dende os campamentos ta os que, feba anyos, cada verano, íbanos os dos. No embudié, sabeba que yera ixa colonia y sabeba que no la heba tornada a olorar dende alavez. Ya, ya sé que no ye cómo ta fer un remake de O seiseno sentiu, y que cosas parellanas nos en pasa a totz, pero me chocó prou.

Tampoco no ye tan raro que, sin razón aparent, te'n acuerdes de bella cosa. Me pasaba quan tocaba o piano, que de bote y voleo (y asobén por puro aburrimiento) m'acordaba de bell suenio que heba teniu feba muito muito tiempo, pero que no heba recordau nunca antis (u ixo me pareixeba entre que m'esmachinaba por que os míos didos de labrador atinasen en a tecla precisa, sin guaire exito). ¿Qué mecanismo fa que te'n acuerdes de bella cosa espontaneament, sin que i haiga un condicionamiento evident?

O que m'ha pasau bella vez en zagueras ye que, sin razón conscient, me viene ta la cabeza no una remeranza, sino a remeranza d'una percepción sensitiva: una olor, por eixemplo. Fa pocos días yera preparando unas cosas ta o cole quan, sin que i hese garra cosa que lo provocase, m'acordé d'una olor mui concreta, a olor que teneban os linzuelos y as mantas en as camas de a casa de Morata, as pocas veces que íbanos en hivierno. No sé si sabré definir con parolas ixa olor... yera olor a linzuelos limpios, pero alzaus en un almario dende o verano. Yera olor a casa freda pero en proceso de calentar-se, dimpués de que yaya enchegase a calefacción á gasolio. No yera desagradable alavez, pero a la luz de a memoria se me fizo maravilloso. Y sin explicación aparent, me venió ta la memoria l'atro día, entre que escribiba qué misió lo qué ta una clase de l'atro'l día (y prou que sin garra relación).

Cuentachén