16.8.11

A "fabla" y os ninos que mueren de fambre en Somalia.


O verano va transcurrindo pando como lo mar quan no tiene aire u bisa que lo empente enta la placha. Y como vivimos en tierra sin mar, uno, que de o meyo acuatico no'n ye mica, se humilla y se'n va ta la piscina. Me pillé Chuan Galé (O cuaderno de tapas royas), de Chusé I. Navarro, un libro que habría d'estar de lectura obligatoria ta totz os lectors d'aragonés, como toda la obra d'ixe escritor. En reyalidat ya me l'heba leyiu, y ye que más que leyer, o que más goi me fa ye releyer libros y poemas ya leyius: siempre se i troba cosas nuevas quan i tornamos dimpués d'anyos).

Dimpués de gustar laminerament bells cabos de o libro (o 14 y o 24 en son de os míos favoritos), pillo lo Heraldo y me meto a leyer. Bi habió un articlo que, por o títol suyo, me trucó l'atención: "El fin del mundo". M'estaba pareixendo un articlo fresco, una mica surreyalista, divertiu, diferent, somarda. Quasi a la fin de l'articlo m'escunzo con o nuestro quiesto Humberto Vadillo. Ve-te-me a cita literal, ta que dimpués no digatz que m'invento as cosas:

"(...) y leo que la CHA tilda de reaccionario, sectario, ultraconservador y vocero de la ultraderecha a un tal Humberto, porque ha dicho no sé cuántas barbaridades, que si los artistas son unos titiriteros y que si recela de las Autonomías, y yo me asusto porque los titiriteros me entusiasman y más que recelar creo que las Autonomías son un dislate, porque no hay presupuesto que las aguante, ni conciencia ética que las soporte (...)".

Jolio, no ye mica mal ixa confesión como articlo intrascendent de verano... Pero l'autor seguiba:

"(...) y que me duele más que miles de niños mueran de hambre en Somalia que si aquí hablamos o no fabla."

Vai, nino! ¿De qué coda? ¿Qué tendrá que veyer la uno con la otro? U sía, ¿que son dos cosas excluyents? No sé, ye verdat que o tono de l'articlo ye muit somarda en conchunto y no pareixeba tener guaires pretensions, pero ¿caleba fer embefia de l'aragonés tamién pa ixo, acomparando-lo con bella cosa tan seria como a fambre en Somalia? ¿En serio? ¿Ye atro sinyal de a fin de o mundo? De revés: ye a preba de que bi ha cosas que nunca cambean, y una d'ixas cosas ye que, ta bell-unos, l'aragonés (u fabla como despectivament le dicen ellos) ye l'obchetibo ta o que arrullar os suyos dardos. Pero de cabo quan, bell dardo se les torna como boomerang, porque acomparar o duelo que fa veyer morir de fambre a os ninos de Somalia, con si se charra aragonés u no, ye una ostentosa contrimuestra de que bi ha chent que tiene muit muit mala folla.

9.8.11

Parolas toxicas.


O primer títol que se m'heba ocurriu ta ista entrada yera "Chent toxica", pero dimpués he pensau que ixe enunciau teneba la mesma toxicidat que viengo a criticar en istas linias. Y ye que totz, por o feito d'estar sers humanos, producimos, en más gran u más chicota mida, y de traza más u menos involuntaria, toxinas capables d'enverenar os nuestros discursos y, o que ye pior, os nuestros suenios.

Dende que entré en a movida de l'aragonés, me sorprendió muito a mala relación personal entre chent que, manimenos, pareixeban compartir un obchetibo común y, por qué no reconoixer-lo, de no guaire fácil consecución: a supervivencia d'una fabla como a nuestra, tant chicota y tant ridiculizada dende posicions oficials (remeremos mesmament os escritos de o nuevo Director Cheneral de Cultura d'Aragón, Humberto Vadillo). Ixos enfrontinamientos personals se traduciban, obviament, en malas relacions asociativas. Remero (quasi con nostalchia, fablo de fa muitos muitos anyos) os recelos entre ligallers y nogaraires, y entre o Consello y a resta d'asociacions, y entre as asociacions y os profesors de filolochía de a Universidat de Zaragoza (istos zaguers recelos, sin brenca de nostalchia, entre atras cosas porque son de plena actualidat).

Ista mena de cainismo, no pas exclusivo pero sí endemico en o movimiento de l'aragonés, tiene o suyo orichen en discursos toxicos que enverenan periglosament as auguas ya prou foscas d'ista badineta de reivindicación lingüistica que ye l'asociacionismo de l'aragonés, un chicot oasis en meyo d'una deserción lingüistica cheneralizada.

Ista qüestión en daría pa escribir un libro, un tratau sobre a mediocridat humana, y de cómo tant poca chent podió creyar tantas y tant irreconciliables faccions, premios literarios, propuestas ortograficas propias, etc. Tot un molimento a l'autodestrucción. Pero por agora nomás voi a charrar de os zaguers eixemplos con que m'he escunzau:.

1) edición de as obras de Cleto Torrodellas feita por Xavier Tomás y Chusé Raúl Usón. En a introducción, escrita en un poliu ribagorzano estándar que fa servir a grafía de a SLA (que, como a de o 87, no foi servir pero respeto), os coautors, con enchaquia d'explicar o lexico de a obra de o poeta estadillano dicen isto: "El léxico de la obra de Cleto no representa denguna dificultat de comprensión pa un aragonesofono nativo (...). Si a un caso, se puede anotar bel matiz que afecta a la semántica, como é el caso de l'adjetivo espllatero, tan mal usau per tantos imitadors de l'aragonés. Cal traducir-se per visible, que no pas per cllaro, a fin d'evitar los penibles trafuques que aquels perpretan con esta voz". (Personalment, me pa que no guaires imitadors conoixébanos a parola espllatero, asinas que d'haber-se perpretau bell penible trafuque, habrá estau con a variant platero...).

¿Por qué ye tan difícil fer un comentario menos destructivo, menos toxico? ¿Por qué convertir una aportación semantica interesant en un insulto a otri? Pero diz que Dios castiga sin tocho, y chusto bellas pocas linias antis, os coautors interpretan como locución conchuntiva o que no ye que una conchunción (con matiz causal/consecutivo) acompanyada d'un simple adverbio de tiempo: "Curioso é trobar-mos con a locucion conjuntiva que mestanto: Sí, Martín, descansa un rato/ que mestanto filaré ("Relacions al natural")". Podríanos fer lenya de l'árbol caito, pero totz, absolutament totz, cometemos (mesmo perpretamos) errors. Con tot y con ixo, a error no ye o trafuque gramatical (ye una fateza), a error ye fer servir o calificativo de "imitadors" ta ves-te-lo a saber quí (os neofabladors de l'aragonés, cuento). Pareixe que bi ha qui en tiene, d'autenticidat, y os demás, los imitamos (y malament!).

2. Revista Fuellas, numero 201-202, p. 11. Ye, ixo sí, un eixemplo muito más amable que l'anterior, o nivel de toxicidat ye quasi inexistent. Chusto Puyalto Sipán (un pseudonimo, creigo) ye fendo una recensión sobre a edición de 2011 de o programa "Luenga de fumo" de o Concello de Uesca. L'autor charra de o zaguer disco de Os Chotos (d'Embún), titulau Abril ye transparent, de o que diz: "o portaboz d'a colla esplicó que (...) ye un tetulo en as tres luengas d'Aragón: abril, en castellano; ye, en aragonés; transparent, en catalán. Ista estió, literalmén, a esplicazión que dio: ¡allora comprendiemos por qué escriben transparent en cuenta de trasparén!" Pareixe que a l'autor le feba miedo que a explicación fuese atra...

3. Revista Fuellas, numero 203. O texto de más gran toxicidat con que m'he trobau nunca en aragonés. Chesús de Mostolay sinya un escrito panfletario que fa vergüenya allena a qui lo leye. No voi a reproducir-ne ni un sinyalín, pero dixa en evidencia no so que a l'autor sino sobre tot a qui autoriza la suya publicación en Fuellas. No todas as opinions son respetables, ni muito menos publicables, sobre tot quan ye plena d'ataques furos cuentra personas y cuentra atras sensibilidatz de o "mundo" de l'aragonés. Cuento que a publicación d'iste panfleto no ye por casualidat, sobre tot porque no i amaneixe baixo lo lema "Opinión personal", como creigo remerar que sí meteba en atros articlos polemicos publicaus en a revista (nunca con a mala folla d'iste que nos ocupa). Si ixe articlo replega o sentir y a opinión de l'organo que lo publica (o Consello d'a Fabla Aragonesa) ye una muit mala noticia ta l'aragonés.

Quan bell día (si ye que nunca plega, asperemos que no) s'analice por qué murió l'aragonés, aspero que no den as culpas nomás a las administracions aragonesas, a os politicos u a os fabladors. Aspero que i metan bien claro, en un puesto bien espllatero, que os de l'aragonés fuemos prepotents, sectarios, somiciegos, y cainitas entre nusatros, y que con amigos asinas, a l'aragonés no le caleba tener enemigos (y ta forro bota, en teneba prous, como iste Vadillo).

Por ixo, cuentra la toxicidat, tolerancia: en o estau en que ye l'aragonés (que quasi ni ye), as diferents opcions morfosintacticas, lexicas u ortograficas, y mesmo los trafuques, han d'estar trataus con comprensión y tolerancia. Pero lo que ye inadmisible ye que una revista como Fuellas publique un escrito intoxicador de tot como lo referiu aquí. Porque o que s'escribe, escrito queda, y retrata.


Cuentachén