7.5.07

Esboldregar-se no ye espaldar-se...

Si, como yo, yes neofablador d'aragonés, abrás aprendiu que esboldregar(-se) y espaldar(-se) gosan estar sinonimos. Asinas lo creyeba yo, y asinas lo confirman os bocabularios y dizionarios que m'he mirau en iste ratet. Be-te-me as formas y azepzions que m'he trobau:

Esboldregar: hundir, derrumbar (F. Romanos y F. Sánchez, L'aragonés de A Fueba (...), col. Puens enta ra parola nº9, Publicazions d'o CFA, Uesca, 1999)/ derrumbar, derruir (R. Andolz, Diccionario Aragonés, 4ª edición, Mira Editories, Zaragoza, 1992 y P. Ríos, Bocabulario d'o Semontano de Balbastro (...), col. Puens enta ra parola, nº 8, Uesca, 1997)/v. tr. y pr. derruir, derrumbar (Ch. Tomás, El aragonés del Biello Sobrarbe, col. Cosas Nuestras, nº 25, Instituto de Estudios Altoaragoneses, Huesca, 1999).
Esboldregar-se: desmoronarse, derrumbarse / desenvolverse o descomponerse un atuendo o envoltura. (A. Martínez Ruiz, Vocabulario Básico Bilingüe, col. Puens enta ra parola nº7, Publicazions d'o CFA, Uesca, 1997)/ derrumbarse, desmoronarse (R. Andolz, Diccionario Aragonés, 4ª edición, Mira Editories, Zaragoza, 1992).
Esboldregau: part. parcialmente derruido: "esta marguin s'ha esboldregau". (A. Soler Betés, Replega de bocabulario de Ballobar, col. Puens enta ra parola nº14, Uesca, 2004)/ adj. derruido, derrumbado (Ch. Tomás, El aragonés del Biello Sobrarbe, col. Cosas Nuestras, nº 25, Instituto de Estudios Altoaragoneses, Huesca, 1999).
Esboldregau, da: adj. 1. derruido, -a 2. fig. mal vestido, -a; desaliñado, -a; descuidado, -a. (Chesús de Mostolay, El aragonés en el Somontano de Barbastro, col. O Chinipro nº 1, Aneto Publicaciones, Zaragoza, 2007).
Esboldregau, -ato: deshecho, desmoronado/ desenvuelto, deshecho/ mal vestido, desastrado. (A. Martínez Ruiz, Vocabulario Básico Bilingüe, col. Puens enta ra parola nº7, Publicazions d'o CFA, Uesca, 1997).

Espaldar: v.tr. tirar o levantar el tejado de una casa (R. Andolz, Diccionario Aragonés, 4ª edición, Mira Editories, Zaragoza, 1992, y A. Soler Betés, Replega de bocabulario de Ballobar, col. Puens enta ra parola nº14, Uesca, 2004)/hundir, derrumbar (F. Romanos y F. Sánchez, L'aragonés de A Fueba (...), col. Puens enta ra parola nº9, Publicazions d'o CFA, Uesca, 1999) Espaldar(-se): 1. desplomar(se), derrumbar(se), derruir(se) 2. caer(se) de espaldas (Chesús de Mostolay, El aragonés en el Somontano de Barbastro, col. O Chinipro nº 1, Aneto Publicaciones, Zaragoza, 2007 y A. Soler Betés, Replega de bocabulario de Ballobar, col. Puens enta ra parola nº14, Uesca, 2004)
Espaldar-se: v.refl. 1. arruinarse, desplomarse una casa, una tapia. 2. despeñarse (R. Andolz, Diccionario Aragonés, 4ª edición, Mira Editories, Zaragoza, 1992)/ desmoronarse un edificio (Ch. Tomás, El aragonés del Biello Sobrarbe, col. Cosas Nuestras, nº 25, Instituto de Estudios Altoaragoneses, Huesca, 1999)/ derrumbarse una casa por efecto del tiempo (P. Ríos, Bocabulario d'o Semontano de Balbastro (...), col. Puens enta ra parola, nº 8, Uesca, 1997)/ 1. precipitarse, caerse por un sitio. 2. Derrumbarse, venirse abajo una casa o un muro. (F. Romanos y F. Sánchez, L'aragonés de A Fueba (...), col. Puens enta ra parola nº9, Publicazions d'o CFA, Uesca, 1999)/ hundirse, derrumbarse, desplomarse (A. Martínez Ruiz, Vocabulario Básico Bilingüe, col. Puens enta ra parola nº7, Publicazions d'o CFA, Uesca, 1997).
Espaldau, da: part. despeñado (R. Andolz, Diccionario Aragonés, 4ª edición, Mira Editories, Zaragoza, 1992; vid. tamién s.v. espaldato). adj. 1. derruido,-a; derrumbado, -a; desplomado, -a 2. con la espalda rota (Chesús de Mostolay, El aragonés en el Somontano de Barbastro, col. O Chinipro nº 1, Aneto Publicaciones, Zaragoza, 2007). A primera azepzión de Mostolay se rechistra tamién en Ballobar (A. Soler Betés, Replega de bocabulario de Ballobar, col. Puens enta ra parola nº14, Uesca, 2004).

[Tamién tienen intrés os deribaus espaldadero, espaldador 'despeñadero' (s.vv., R. Andolz, Diccionario Aragonés, 4ª edición, Mira Editories, Zaragoza, 1992, así como Chesús de Mostolay, El aragonés en el Somontano de Barbastro, col. O Chinipro nº 1, Aneto Publicaciones, Zaragoza, 2007). D'istos dos deribaus, Ch. Tomás (op. cit.) nomás en cuaterna o primero, con l'azepzión de 'precipio, acantilado'].

Pero güe, en o curso d'aragonés que foi en Balbastro, ha saliu, no sé cómo, a parola esboldregau, y les he preguntau si la conoixeban. "Ola, prou que la conoixemos! -m'ha dito Valentín, un ombre rezio naxiu d'Asque, chunto a Colungo, que fa un par d'años que biene ta o curso de Balbastro- Mira-te, cuan una muller yera amanada a parir, se le deziba: mía que bas a esboldregar!". M'he quedau chasquiau. No, no, ixo no yera posible, se debeba d'aber trafucau con atra parola. "¿No s'esboldregan as casas, os muros, os paretons...?" Y m'han dito "Prou que s'esboldregan". "¿Y no ye o mesmo que s'esboldreguen y que s'espalden?" he preguntau yo. "No, no, una cosa ye esboldregar-se y atra ye espaldar-se".

Por o que he deduziu de as informazions que m'han dau os alumnos, esboldregar-se no ye sinonimo d'espaldar-se. Cal dezir que toz ellos biben en Balbastro, pero n'hai chen de Mundot, de Lezina, d'Olbena, de Nabal... y toz han coinzidiu en as esplicazions: "esboldregar" ye "fer tripa", ye dizir, 'combarse, deformarse (una pared)'. D'astí biene l'atro significau figurau, o que se les deziba a las mullers amanadas a parir. Tamién se deziba que yera esboldregau un ombre que tenese a tripa mui gran y lorzas. Y espaldar-se sí que ye o que replegan os dizionarios.

Ye tardi, ya seguiré con ista dentrada en atro momento.

22.4.07


Cuasi onze meses dimpués d'aber escrito a primera dentrada, m'animo a escribir-ne una atra. Y ye que güe m'he acordau de a mía primera trobada con l'aragonés semontanés. L'año pasau fize un curset d'aragonés en Oz de Balbastro. Os poquez alumnos que i eba yeran chen choben con poco u brenca conoximiento de l'aragonés: un mesache, orichinario de Castejón del Puente, que bibe en Balbastro y treballa ta una entidá bancaria, a suya filla (que tiene amiguetas en Estadilla y ye prou familiarizada con l'aragonés ribagorzano), un ganadero choben con prou lesico aragonés, y una mesacha gallega que lleba tres u cuatro años bibindo en Balbastro y que ya i eba feito con yo un curset d'aragonés l'año anterior, y que agora feba o curso de Oz porque le beniba millor o día (martes) que no o de Balbastro (que yera os lunes). De cabo cuan, beniba tamién una mesacha chobeneta de o lugar, que lleba o unico bar que i hai. O primer día, mesmo l'alcalde s'animó á benir ta clase (ya no i tornó más, ixo sí).

Toz os alumnos teneban a conzienzia de que en o suyo lugar i eba chen que charra un poquet diferén, de "más d'antis". En Oz, ye prou común sentir l'articlo lo, chunto con o, a, os, as; se i conserban, cuasi fosilizadas, bellas formas de os berbos fer, estar, etc. Atras formas, nian las consideran "diferens", porque son d'emplego común no sólo que en o Semontano de Balbastro, sino en puestos an que l'aragonés dixó de charrar-se fa más tiempo (Castejón del Puente, Monzón, Binaced, Pueyo, Alcolea, Albalate...). Me refiero, por exemplo, a la conchugazión de o berbo ir con a particla en/ne cuan se fa pronominal (me'n boi, te'n bas...) y atros emplegos d'ixa mesma particla (da-me-ne, le'n doi, no me'n queda...). Una de as alumnas, fendo un exerzizio an que saliban formas de o berbo fer, se quedó almirada, porque ta ella, ixo de "qué fas!" yera nomás una forma de saludar-se a chen de o lugar, no sabeba que yera una forma berbal, y muito menos que significase "qué haces".

Pero a berdá ye que no conoxié a denguno que charrase aragonés, encara que fuese a modalidá castellanizada de o Semontano. Sí que m'eban charrau d'un ombre de o lugar que, por o que me deziban os alumnos, sí debeba de fer serbir bella cosa más que o castellano aragonesizau tipico de a zona. Pero a la fin no podié conoixer-lo.

O mío primer contauto con l'aragonés semontanés (oral) estió fa bien poco. Un día pillé o coche y marché ta Costeán. Me die una buelteta por o lugar, estié charrando con uno que teneba familia en Monzón, pero no gosé preguntar-le sobre l'aragonés (y ixo que mesmo me combidó a brendar con él y con su mai...). Me'n fue ta la dentrada de o lugar, an que i eba posaus dos ombres ya mayors; fize como que me meteba a leyer o cartelón ixe que i hai en a dentrada de toz os lugars, pero en reyalidá me metié a fer orella. Cuasi no me lo podeba creyer!! Encara que uno de os ombres charraba en castellano, la otro s'esprisaba en un poliu aragonés semontanés, con os castellanismos foneticos asperables, pero con una gran pureza en o uso de formas berbals. Bai, que no yera o tipico mezclallo de castellano y aragonés; yera aragonés semontanés d'una pureza que me sorprendió.

Malas que me bague, m'azerco una tardi ta Costeán ta biyer si tiengo más suerte que no abitualmén. Porque cuan he conseguiu benzer a timidez de "dentrar-le" a os "aboríchens" d'un lugar, tiengo una espezial abilidenzia ta escunzar-me con rumanos y ucranianos...

Cuentachén